Przejdź do litery

Zobacz aktualności

Zobacz produkty

Wyszukaj termin związany z rolnictwem

Zwierzęta użytkowe

Dodano: 2011-02-23

Zwierzęta użytkowe – zwierzęta chowane, hodowane lub poławiane z natury w celu systematycznego użytkowania ich cech (wartości użytkowych), głównie dla osiągnięcia korzyści ekonomicznych (np. produkty, praca, opieka)[1][2]. Do zwierząt użytkowych zaliczane są wszystkie zwierzęta gospodarskie, niektóre gatunki zwierząt domowych oraz niektóre inne gatunki (np. zwierząt łownych hodowanych na specjalistycznych farmach lub zwierząt ozdobnych, choć ta grupa często traktowana jest odrębnie).


Wśród zwierząt użytkowych wyróżnia się zwierzęta pracujące, czyli wykonujące dla człowieka określony rodzaj pracy (np. psy tropiące ślad lub konie ciągnące zaprzęg), oraz towarowe – czyli użytkowane w celu uzyskania konkretnego towaru – surowców pochodzenia zwierzęcego (np. mleko, mięso, skóry, jaja, miód, wełna, jedwab).


Niektóre gatunki zwierząt pełnią funkcje użyteczne dla człowieka, ale nie wynikające z tresury, lecz bezpośrednio związane z naturalnym zachowaniem tych zwierząt; np. koty zwalczające gryzonie, którymi żywią się w warunkach naturalnych – w magazynach, domostwach, a nawet w obiektach wojskowych albo owady drapieżne żywiące się gatunkami uznawanymi przez ludzi za szkodliwe dla upraw (biologiczne zwalczanie szkodników).


Postępowanie ze zwierzętami użytkowymi w Polsce reguluje ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt[3] z późniejszymi zmianami.

Historia

Początki użytkowania zwierząt sięgają epoki kamiennej, na długo przed powstaniem rolnictwa. Prawdopodobnie człowiek uczył się korzystać z usług zwierząt zanim je oswoił i udomowił. Nęcone resztkami żywności wilki, od których pochodzi pies domowy, swoim zachowaniem ostrzegały człowieka przed zbliżającym się drapieżnikiem lub innymi ludźmi.


Zapędzone i zamknięte w naturalnych pułapkach, np. kotlinach czy wąwozach krętorogie lub jeleniowate stanowiły magazyn żywności bez konieczności wędrowania za przemieszczającym się stadem. Stopniowe oswajanie, a następnie udomowienie zwierząt, nazywane domestykacją znacząco wpływało na rozwój społeczności ludzkich.

Świnki morskie w kulturach andyjskich hodowano dla mięsa, do dzisiaj są hodowane w tym celu w krajach Ameryki Południowej


Najstarsze ślady udomowienia psa datowane są na 17–12 tys. lat[4]. Psy były wykorzystywane jako źródło pokarmu, pomagały w polowaniach, pasterstwie, uczestniczyły w obronie ludzi i ich dobytku, stanowiły siłę pociągową, a nawet wykorzystywano je w działaniach wojennych. Oprócz psa w czasach prehistorycznych człowiek udomowił na terenie Euroazji owcę, kozę, świnię (ok. 8000 lat p.n.e.), bydło i konia (ok. 4000 lat p.n.e.)[5], a w starożytności kota, pszczoły, wielbłądy, królika i drób. Tubylcze ludy Ameryki Południowej udomowiły lamę, alpakę i świnkę morską.


Z hodowanych zwierząt uzyskiwano żywność i surowce do wyrobu odzieży, narzędzi, broni, przedmiotów codziennego użytku i ozdób. Ujarzmienie zwierząt do jazdy wierzchem umożliwiło ludziom podejmowanie wędrówek na większe odległości i w krótszym czasie. W starożytności krew, mleko i całe zwierzęta (bydło i konie) wykorzystywano jako ofiary w obrzędach religijnych. Ludy wędrowne, prowadzące koczowniczy tryb życia użytkowały konie i psy, a zapotrzebowanie na pozostałe surowce pochodzenia zwierzęcego uzupełniały poprzez polowania na zwierzęta wolno żyjące. Plemiona zajmujące się pasterstwem wędrowały wraz ze swoimi stadami w poszukiwaniu nowych terenów nadających się pod wypas. Hodowla sprzyjała przejściu z koczowniczego do osiadłego trybu życia. Rozwinęło się rolnictwo, powstały osady, a następnie miasta.


Znaczenie wielu gatunków udomowionych zwierząt zmieniało się w zależności od regionu, epoki i kultury. Koty były czczone w starożytnym Egipcie (bogini Bastet przedstawiana była w postaci kota)[6], tępione w średniowieczu[7] (zwłaszcza czarne koty)[8], a później cenione jako zwierzęta domowe. Krowy – hodowane dla mięsa w jednych regionach – w innych są uważane za zwierzęta święte. W kulturach wielu narodów zjadanie mięsa z psów lub koni jest na porządku dziennym[9], podczas gdy różne kraje, w tym Polska, wprowadzają przepisy prawne zabraniające wprowadzania psiego mięsa do obrotu[10], a jedzenie koniny, czy świnek morskich nie cieszy się u nas popularnością.


Hodowla wielu gatunków zwierząt była i jest prowadzona przez człowieka w kierunku uzyskania pożądanych cech zwierzęcia, co doprowadziło do wytworzenia wielu ras hodowlanych, a nawet określonych typów użytkowych w ramach tej samej rasy.


Przykładowe typy użytkowe
zwierząt pracujących

Typ użytkowy

Przykłady

pociągowy

koń, bydło, muł, osioł, jak, lama, renifer, słoń, pies, dzo

juczny

koń, muł, osioł, jak, lama, renifer, wielbłąd, dzo

wierzchowy

koń, wielbłąd, muł, osioł

Typy użytkowe

Ze względu na cel użytkowania zwierzęcia wyróżnia się tzw. typ użytkowy np. typ użytkowy mleczny, mięsny, wełnisty, puchowy, pociągowy, zaprzęgowy, wierzchowy, juczny, futerkowy, laboratoryjny i inne oraz wszechstronny typ użytkowy – w odniesieniu do zwierząt łączących wiele cech użytkowych[11][12][13][14] . W zależności od potrzeb, dla typów użytkowych stosowane są – oprócz wymienionych – również takie terminy jak odmiana, ród, linia i stado użytkowe.

Zwierzęta wykonujące pracę

Do zwierząt pracujących zaliczane są zwierzęta wykorzystywane ze względu na posiadaną siłę lub określone zdolności przydatne człowiekowi. Siła zwierząt jest wykorzystywana w wielu dziedzinach życia ludzi. Do transportowania towarów używane są konie, wielbłądy, osły, muły, jaki, dzo i renifery, a do lżejszych zaprzęgów – psy. Przed wynalezieniem i upowszechnieniem maszyn napędzanych silnikami zwierzęta stanowiły – i w wielu słabo rozwiniętych regionach do dzisiaj stanowią – główną siłę napędową w rolnictwie.


Słonie potrafią podnosić i przenosić ciężkie przedmioty. Wykorzystywano je również do działań wojennych (słoń bojowy). Konie i wielbłądy doskonale sprawdzają się jako wierzchowce. Te pierwsze przyczyniły się do powstania kilku dyscyplin sportu (jeździectwo, pięciobój nowoczesny, polo), a nawet hazardu (wyścigi konne). Obok osłów, mułów, jaków, reniferów, a nawet łosi stanowią grupę zwierząt jucznych, tzn. przenoszących ładunek na grzbiecie (juki to worki umieszczane na grzbiecie zwierząt).


Pierwsze systematyczne zastosowanie zwierząt w terapeutyce (zooterapia) sięgają początku XIX wieku, kiedy to w Anglii, w zakładach dla osób psychicznie chorych, terapeutów wspomagały króliki, mewy i sokoły. Jednak powszechnie zaczęto używać zwierzęta w terapii różnych chorób i niedomagań człowieka dopiero po opublikowaniu książki Borisa Levinsona Pet-Oriented Child Psychiatry (Psychiatria dziecka oparta na zwierzętach towarzyskich) w 1969[15]. Dziś istnieje wiele koncepcji terapeutycznych i pól zastosowań. Przede wszystkim konie, koty, psy i delfiny pomagają rozwiązywać niektóre problemy pacjentów przechodzących rehabilitację, niepełnosprawnych fizycznie lub psychicznie, socjalizowanych więźniów, narkomanów i tzw. trudnej młodzieży[16]. W delfinariach leczone i rehabilitowane są osoby z chorobami psychicznymi, neurologicznymi, onkologicznymi oraz kobiety w ciąży[17].


Długookresowe badania potwierdzają efektywność terapii z delfinami w przypadku dzieci z zespołem Downa, autyzmem i innymi niedomaganiami psychicznymi i fizycznymi[15]. Zaobserwowana u wielu psów zdolność do wykrywania chorób nowotworowych u człowieka została potwierdzona innymi specjalistycznymi badaniami[18][19]. Okazało się, że poszczególne nowotwory wydzielają specyficzny zapach, dobrze rozróżniany przez odpowiednio przeszkolone psy[20]. Pies przewodnik osób niewidomych umożliwia sprawniejsze przemieszczanie się tych osób i stanowi dla nich towarzysza umożliwiającego prowadzenie aktywniejszego życia[21].


Psy myśliwskie, fretki i sokoły wykorzystywane są do polowania na zwierzęta dzikie (wolno żyjące). Psy pasterskie bronią stad zwierząt hodowlanych przed drapieżnikami, a stróżujące – dobytku i bezpieczeństwa przed intruzami.


Świnie i psy odnajdują rosnące pod ziemią trufle. Gołębie pocztowe były dawniej wykorzystywane do przesyłania wiadomości. Psy i wielkoszczury (po odpowiedniej tresurze), a nawet odpowiednio przygotowane pszczoły odnajdują niektóre materiały wybuchowe, zakopane miny lądowe i inne niebezpieczeństwa[22][23].


Ptaki drapieżne, takie jak sokoły wędrowne, rarogi, rarogi górskie i jastrzębie, wykorzystuje się do płoszenia ptaków żerujących na terenie lotnisk. Dzięki temu można ograniczyć przypadki zderzeń samolotów z ptakami. Kolizje takie powodują straty i mogą być przyczyną poważnych wypadków z ofiarami śmiertelnymi.


Przykładowo, na warszawskim lotnisku Okęcie sokolnicy pracują od 1993 r. i obecnie dysponują sześcioma ptakami, które regularnie oblatują teren[24]. Sokoły pracują też na nowojorskim lotnisku Kennedy'ego. Natomiast w RPA do płoszenia ptaków z lotnisk wykorzystuje się psy pasterskie rasy border collie. Sokoły i jastrzębie odstraszają ptaki również na wysypiskach śmieci, dzięki czemu odpady nie są nadmiernie rozwłóczone po okolicy[25].

Pozyskiwanie surowców pochodzenia zwierzęcego

Półtusze świńskie przed podziałem na elementy handlowe

Przykładowe typy użytkowe
w produkcji zwierzęcej w Polsce

Typ użytkowy

Przykłady

mięsny (rzeźny)
i tłuszczowo-mięsny

bydło domowe, trzoda chlewna, koń, owca, muflon, drób, struś, królik domowy, koza domowa, łoś, jeleń

mleczny

bydło domowe, koza domowa, owca, muflon

wełnisty
i kożuchowy

owca, muflon, królik domowy, koza domowa

futerkowy

lis, kuna, łasica, jenot, królik domowy, fretka, szynszyla, norka, gronostaj

puchowy

gęś domowa

nieśny

drób, strusie, nandu, emu

Użytkowe zwierzęta towarowe to głównie zwierzęta gospodarskie, do których obok użytkowanego od początków cywilizacji bydła, trzody chlewnej, drobiu, pszczół i jedwabników zalicza się obecnie również gatunki, które nie poddały się domestykacji, a co najwyżej dają się oswajać, ale możliwe jest prowadzenie ich hodowli w celach produkcji towarowej.


Wśród takich gatunków znajdują się między innymi niektóre ssaki z rodziny jeleniowatych (jeleń szlachetny, daniel, jeleń wschodni (sika) i łoś), niektóre bezgrzebieniowce (strusie, emu i nandu) i kurowate (bażant, kuropatwa i przepiórka), większość zwierząt futerkowych oraz ryby[26].


W przemyśle spożywczym największe znaczenie mają zwierzęta rzeźne, drób, ryby i pszczoły. Z uboju zwierząt uzyskuje się mięso i tłuszcze stanowiące obok produkcji roślinnej główne źródło żywności w większości krajów świata. Uzupełnieniem są mleko, jaja i miód pozyskiwane z hodowli. Udział produkcji zwierzęcej w polskiej produkcji rolniczej w 2003 roku wyniósł 60%[27].

Pogłowie wybranych zwierząt
użytkowych w Polsce
wg danych GUS (w mln. szt.)

trzoda

18 (2007)

bydło

5,6 (2006)

owce

0,3 (2006)

konie

0,3 (2005)

kozy

0,17 (2004)

drób

164 mln (2004),
z czego prawie 90%
stanowią kury

Oprócz wymienionych surowców uzyskuje się również pierze, skóry, futra, wełnę i jedwab, wykorzystywane w przemyśle odzieżowym i galanteryjnym. Przemysł farmaceutyczny i kosmetyczny korzysta z wydzielin gruczołów zapachowych, wyciągów, ekstraktów i soków, a chemiczny i paszowy wykorzystują pozostałe nieżywnościowe części zwierząt oraz odpady poprodukcyjne. Odchody zwierząt wykorzystywane są w rolnictwie jako nawóz naturalny (gnojowica, gnojówka, kał krowi, obornik).

Pozyskiwanie niektórych surowców pochodzących ze zwierząt dziko żyjących przyczyniło się do podjęcia hodowli tych zwierząt. W niektórych przypadkach zapotrzebowanie rynku na surowce pochodzenia zwierzęcego przyczyniło się do zmniejszenia populacji poszczególnych gatunków. Na przykład szczególnie groźne dla przetrwania populacji tygrysów jest duże zapotrzebowanie na afrodyzjaki i preparaty stosowane w medycynie ludowej, zwłaszcza w tradycyjnej medycynie chińskiej. Kość słoniowa, rogi i poroża są wykorzystywane w złotnictwie i zdobnictwie.

Inne zwierzęta użytkowe

Zwierzęta laboratoryjne

Odrębną grupą są zwierzęta doświadczalne hodowane w obiektach jednostek hodowlanych lub doświadczalnych i wykorzystywane dla potrzeb badań naukowych, tzw. zwierzęta laboratoryjne, m.in. myszy, szczury, króliki, psy[28], koty i niektóre ssaki naczelne[29].


Zwierzęta doświadczalne odgrywają ważną rolę w wielu dziedzinach nauki (badania biomedyczne, farmakologia, ochrona zdrowia ludzi i zwierząt, ochrona środowiska). Przykłady badań wykonywanych na zwierzętach znane są od starożytności[30]. Arystoteles (autor Historia animalium) i Erasistratus z Aleksandrii w IV w. p.n.e. dokonywali pierwszych eksperymentów naukowych na żywych zwierzętach.


Z wielu względów praktyka wykorzystywania zwierząt do doświadczeń budzi kontrowersje na tle etycznym[31], co w efekcie wielu dyskusji doprowadziło do ustanowienia stosownych przepisów oraz wyłonienia odrębnej dziedziny etyki – bioetyki. Zasady przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach regulowane są w Polsce przepisami ustawy o ochronie zwierząt i ustawy o doświadczeniach na zwierzętach[29]. Na mocy tej drugiej ustawy powołana została przez Ministra Nauki i Informatyzacji piętnastoosobowa Krajowa Komisja Etyczna do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach (KKE).


Od lat 80. XX w. wiele ośrodków naukowych prowadzi poszukiwania alternatywnych metod prowadzenia badań naukowych w celu zredukowania liczby zwierząt używanych do testów laboratoryjnych[30].

Zwierzęta ozdobne

Do zwierząt użytkowych mogą być również zaliczone zwierzęta pełniące funkcje ozdobne, hodowane komercyjnie lub amatorsko przez hobbystów, chociaż w większości klasyfikacji traktowane są jako odrębna grupa zwierząt ozdobnych. Są to najczęściej egzotyczne gatunki ptaków (papugi, kanarki), słodkowodnych i morskich ryb akwariowych, gadów, płazów, stawonogów i małych gryzoni, ale również udomowione pawie i ozdobne rasy drobiu[32] oraz niektóre rasy psów. Komercyjna hodowla gatunków i ras ozdobnych jest w wielu krajach istotnym uzupełnieniem produkcji rolniczej, a jej efekty są przedmiotem handlu detalicznego.

Zwierzęta w przemyśle rozrywkowym

Specyficzną grupę zwierząt użytkowych stanowią dzikie zwierzęta oswajane i tresowane do wykonywania określonych czynności związanych z przemysłem rozrywkowym. Zwierzęta takie wykorzystuje się do publicznych prezentacji w cyrkach oraz w kinematografii. O ile użytkowanie do takich celów zwierząt udomowionych jest postrzegane jako rodzaj pracy (użytkowe zwierzęta pracujące) i nie budzi większych sprzeciwów obrońców zwierząt, tak w odniesieniu do zwierząt dziko żyjących w wielu krajach wprowadzono przepisy regulujące lub wręcz zabraniające użytkowania w celach widowiskowo-rozrywkowych zwierząt poławianych z natury.

Pikador w walce z bykiem, Plaza de Toros Las Ventas w Madrycie

 Art. 17 ustawy o ochronie zwierząt

Do tresury i pokazów dla celów widowiskowo-rozrywkowych mogą być wykorzystywane tylko zwierzęta urodzone i wychowane w niewoli i tylko takie, którym mogą być zapewnione warunki egzystencji stosowne do potrzeb danego gatunku.

Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 roku ogłoszona w Dz. U. z dnia 23 września 1997 r., z późn. zm.


Zwłaszcza cyrki objazdowe nie są w stanie zabezpieczyć dzikim zwierzętom odpowiednich warunków bytowania. Trzymane w małych pomieszczeniach, transportowane w klatkach, odizolowane od innych osobników stają się apatyczne lub agresywne, a niewłaściwie nadzorowane wydostają się z klatek stanowiąc zagrożenie dla otoczenia[33][34].


W wielu krajach popularną formą rozrywki są walki zwierząt. Publiczne walki dzikich lub oswojonych zwierząt były organizowane przez ludzi od starożytnych czasów. W amfiteatrach toczyły boje lwy, tygrysy, niedźwiedzie i psy. Korrida do dzisiaj cieszy się ogromnym zainteresowaniem. W wielu krajach organizowanie walk pomiędzy zwierzętami zostało zabronione prawem, nadal jednak odbywają się nielegalne walki psów[35], niedźwiedzi[36], kogutów, a nawet owadów.

Zwierzęta na służbie


Żołnierze ONZ patrolujący strefę demarkacyjną ustanowioną w Erytrei, podczas Misji Organizacji Narodów Zjednoczonych Etiopii i Erytrei (UNMEE)


Pies w masce przeciwgazowej poszukujący rannych żołnierzy na polu walki[37]

Zasugerowano, aby ta sekcja została przeniesiona do nowego artykułu nazwanego zastosowanie militarne zwierząt. (dyskusja)

W historii relacji pomiędzy człowiekiem a udomowionymi zwierzętami największe znaczenie dla człowieka miały konie i psy, a na terenach pustynnych – wielbłądy[38]. Zalety tych zwierząt spowodowały, że człowiek korzystał z ich pracy nie tylko w codziennej gospodarce.


W historii wojskowości szczególną rolę odegrały konie – jako wierzchowce, konie juczne i pociągowe. Ciągnęły tabory wojskowe, woziły zwiadowców i łączników, uczestniczyły w patrolach i w walce. Na przestrzeni wieków konie były podstawą wielu formacji wojskowych.

Konie umożliwiają patrolowanie trudno dostępnych terenów, również w miastach, biorą udział w akcjach prewencyjnych i interwencyjnych (kontrola nad tłumem, zabezpieczanie imprez masowych, patrolowanie terenów zielonych). W Polsce nadal wykorzystywane są w Straży Granicznej i Policji. Konie wierzchowe użytkowane są w pracy policji konnej wielu krajów. Największą sławą cieszy się Kanadyjska Królewska Policja Konna.

Doskonały węch oraz siła i sprawność fizyczna psów jest z powodzeniem wykorzystywana w policji do identyfikacji śladów zapachowych (psy tropiące), pościgu, interwencji, zabezpieczenia imprez masowych, konwojowania osób (psy patrolowe), odnajdywania narkotyków, broni, materiałów wybuchowych i innych zadań. Zespół naukowców z Seoul National University zamierza klonować psy dla służb celnych – do odnajdywania narkotyków[39]. W polskiej Policji wykorzystuje się ponad 1500 psów (2007)[40] wykonujących różnorodne zadania.


Wojsko wielokrotnie podejmowało próby wykorzystania zdolności zwierząt dla celów zarówno defensywnych, jak i ofensywnych.


W starożytności wykorzystywano psy bojowe do płoszenia koni przeciwników, tresowane słonie i nosorożce miały szarżować na wroga jak żywe tarany.


Średniowieczni Szwedzi wykorzystywali w zastępstwie koni lepiej przystosowane do mroźnej zimy łosie do ciągnięcia zaprzęgów i jako wierzchowce. Rosjanie, a później Niemcy bronili się przed wrogimi czołgami przy pomocy specjalnie w tym celu tresowanych psów przeciwpancernych wyposażonych w materiały wybuchowe.


Psy doskonale sprawdzają się w służbach patrolowych i wartowniczych. W 1946 powołano w Polsce Zakład Tresury Psów Wojsk Ochrony Pogranicza[41]. Obecnie dla potrzeb Straży Granicznej psy są szkolone w Ośrodku Tresury Psów Służbowych Straży Granicznej w Lubaniu. Psie zdolności rozpoznawania zapachów znajdują zastosowanie w walce z terroryzmem[42].


Foki i delfiny są tresowane podobnie jak psy stróżujące – do sygnalizacji pojawienia się intruzów w pobliżu chronionych obiektów (płetwonogie, do których zalicza się foki, są blisko spokrewnione z psowatymi). Delfiny potrafią wykrywać miny morskie, pomagają odnajdywać rozbitków i zagubiony ekwipunek. Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych (U.S. Navy) powołała specjalny program U.S. Navy Marine Mammal Program (NMMP) do badań nad możliwościami wykorzystania ssaków morskich dla potrzeb wojska[43].


Podobne plany wobec rekinów ma DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency – Agencja Zaawansowanych Projektów Badawczych Obrony)[44][45].


Planowano też wykorzystanie nietoperzy jako broni.

Bardzo kontrowersyjną, acz skuteczną formą użytkowania zwierząt w wojsku jest trzymanie ptaków lub gryzoni w klatkach umieszczonych w pobliżu rejonu działań wojennych w charakterze detektorów broni chemicznej. Wrażliwość wielu gatunków na szybkie zmiany parametrów środowiska (bioindykatory) umożliwia odpowiednio wczesny ratunek dla ludzi.


Zwierzęta-bioindykatory wykorzystywane są także w służbach cywilnych do testowania stanu środowiska: powietrza, wody i gleby. Dobrymi organizmami wskaźnikowymi są gąbki, owady (np. wąsatkowate, wiele gatunków chruścików i widelnic), małże i niektóre ryby. Mruk Petersa jest wykorzystywany w biomonitoringu Stanów Zjednoczonych i Niemiec do oceny czystości wody w stacjach przy ujęciach wodnych.


Dotychczas nie wynaleziono urządzeń, które byłyby w stanie zastąpić węch psa w pracy służb bezpieczeństwa i ratownictwa[46]. Psy ratownicze (lawinowe, gruzowe i poszukiwawcze) cieszą się szczególną sympatią ludzi dotkniętych takimi kataklizmami jak lawina, osuwisko, czy trzęsienie ziemi, katastrofy budowlane lub wynikłe z aktów terroryzmu. Odpowiednio przeszkolone psy pracują w służbach ratownictwa górskiego (GOPR) i grupach poszukiwawczo-ratowniczych straży pożarnej.


Psy dowodne pracują w ratownictwie wodnym (WOPR, MSPiR) ratując tonących ludzi.


Praca dobrze wyszkolonego psa ratowniczego zastępuje pracę wielu ludzi[47], a zespół ratowniczy z psem – nawet 100–150 ludzi[48].

Zwierzęta bohaterowie

Zasługi zwierząt w wojsku, policji i służbach ratowniczych nie sposób przecenić, toteż ludzie honorują zwierzęcych bohaterów na różne sposoby. W 1943 ustanowiono Medal Dickin – odpowiednik Krzyża Wiktorii – dla zwierząt uczestniczących w działaniach wojennych. Pierwszy medal otrzymał gołąb Winkie, który dostarczył sygnał SOS na odległość 120 mil (ponad 193 km)[49], a w 2007 uhonorowano labradora Sadie odnajdującego bomby w Afganistanie[50].


Usytuowany na skraju londyńskiego Hyde Parku pomnik Animals in War Memorial zadedykowano zwierzętom, które zginęły oddając przysługi połączonym siłom brytyjskim i amerykańskim w działaniach wojennych i konfliktach zbrojnych XX w[51].


Zwierzęta w kosmosie

Zwierzęta znalazły się w przestrzeni kosmicznej przed ludźmi. Zostały tam wysłane w pojazdach kosmicznych w ramach programów badawczych w celu sprawdzenia możliwości przeżycia warunków lotu przed planowanym wysłaniem ludzi. Eksploracja kosmosu wymaga przeprowadzenia doświadczeń, których często nie sposób wykonać na ziemi. Aby poznać warunki panujące w przestrzeni kosmicznej, dowiedzieć się jak organizmy znoszą stan nieważkości i odpowiedzieć na wiele innych pytań, człowiek wysyła w kosmos różne gatunki zwierząt i przeprowadza testy z wielu dziedzin wiedzy.


Pierwszymi organizmami zwierzęcymi wysłanymi w przestrzeń w lipcu 1946[52] w celu sprawdzenia skutków ekspozycji na promieniowanie na dużych wysokościach były muszki owocowe.


Pierwszym "astronautą" była małpa z gatunku rezus o imieniu Albert, wysłana 11 czerwca 1948 r. na pokładzie rakiety V2. Pomimo jej śmierci w czasie lotu kolejne małpy, a później inne zwierzęta były użytkowane przez Stany Zjednoczone, Związek Radziecki (później Rosję), Francję[53], a obecnie również inne kraje[54].


W 1951 r. Związek Radziecki wysłał w przestrzeń pierwsze psy (Cygan i Dezik) na pokładzie rakiety R-1. Pojazd osiągnął wysokość 100 km. Tego samego roku Dezik odbył jeszcze jeden lot z innym psem (Lisa)[53].


20 września 1951 małpa, którą nazwano "Yorick" wróciła z lotu żywa[54]. Pierwszą istotą, która osiągnęła orbitę okołoziemską była Łajka, pies wysłany 3 listopada 1957 r. na pokładzie radzieckiego satelity Sputnik 2. Łajka zginęła w czasie lotu. Natomiast pierwszymi zwierzętami, które przeżyły lot na orbitę i wróciły na Ziemię, były psy Biełka i Striełka oraz myszy, szczury, królik i muchy, które znajdowały się na pokładzie satelity Sputnik 5.


W latach 1960–1990 Stany Zjednoczone i Związek Radziecki przeprowadziły serię eksperymentów z udziałem zwierząt. Od 1990 r. do badań włączyły się inne kraje (Chiny, Japonia). W przestrzeni kosmicznej na pokładach wielu statków znalazły się żaby, węże, szympansy (1961), świnki morskie (1961), szczur (1962), kot (1963), trzonkówki (1967), żółwie (1968), ryby akwariowe i pająki (1972).


Od początku lat 90. XX w. prowadzone są międzynarodowe programy badawcze obejmujące coraz więcej zagadnień biologicznych, a tym samym coraz więcej gatunków zwierząt. W misji Skylab 3[55], a później promu Columbia STS-107 testowano między innymi zachowanie pająków i parametry tworzonych przez nie nici pajęczych[56]. Pierwszymi kręgowcami, które z powodzeniem dokonały rozrodu w przestrzeni kosmicznej były ryżanki japońskie (Oryzias latipes)[57].

Krytyka użytkowania zwierząt przez człowieka

Wykorzystywanie zwierząt przez człowieka budzi wiele kontrowersji. Jest ono obciążone wieloma problemami i wątpliwościami natury ekologicznej, ekonomicznej i moralnej, z których te ostatnie są dyskutowane w ramach etyki ekologicznej[58]. Z perspektywy etyki skoncentrowanej na zwierzęciu użytkowanie zwierząt jest z zasady niedopuszczalne jako przejaw szowinizmu gatunkowego.


Na tę perspektywę powołują się zwolennicy wegetarianizmu i – jeszcze konsekwentniejszego – weganizmu, przyznając każdemu zwierzęciu wartość moralną i wskazując na ich prawa[59]. Jednak również z perspektywy antropocentrycznej człowiek musi podjąć odpowiedzialność za decyzje w kwestiach etycznych i społeczno-ekonomicznych związanych z użytkowaniem zwierząt.


W rolnictwie dążenie do szybkich, możliwie najwyższych zysków doprowadza, po pierwsze, do praktyk głęboko ingerujących w naturalny cykl życia zwierząt: kastracje samców; separacja potomstwa zwierząt od ich związków rodzinnych; przemysłowy, masowy chów w małych, zamkniętych pomieszczeniach lub akwakulturach; nieadekwatne dla gatunków odżywianie; uciążliwe transporty i w końcu nienaturalna śmierć poprzez ubój. Po drugie, ulepszanie ras pod względem wydajności zwierząt użytkowych powoduje u nich podatność na schorzenia i deformacje, jak i doprowadza do ogólnej utraty bogactwa genetycznego[60]. W końcu, emisje powstające podczas masowego chowu bydła, świń itp. zanieczyszczają środowisko naturalne i poważnie wpływają na zmiany klimatyczne[61]. Tym problemom człowiek próbuje zapobiec użytkując zwierzęta według koncepcji rolnictwa ekologicznego i wolnej hodowli (free range). W biotechnologii powstają kompleksowe etyczne zagadnienia dotyczące klonowania zwierząt użytkowych: sklonowane zwierzęta cierpią na problemy natury fizycznej, a oszacowanie związanego z klonowaniem ryzyka dla zwierząt, ekosystemów i człowieka jest wielce niepewne[62].


W medycynie eksperci borykają się z problemem oddziaływania na zdrowie człowieka hormonów podawanych zwierzętom użytkowym w celu przyspieszenia ich wzrostu[63] oraz z problemem odporności bakterii i wirusów na antybiotyki: rezystencje te mają w dużym stopniu związek ze spożywaniem produktów spożywczych wyrabianych ze zwierząt użytkowych, którym podczas chowu dodaje się antybiotyki do pokarmu[64]. Natomiast przed naukowcami z medycyny doświadczalnej stoją zagadnienia etyczne związane z wykorzystywaniem zwierząt na testy laboratoryjne[65].


Przypisy

  1. ↑ Encyklopedia PWN: Zwierzęta użytkowe (pol.). [dostęp 22 września 2007].

  2. ↑ Encyklopedia zwierząt (pol.). [dostęp 22 września 2007].

  3. ↑ Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 1997 r. Nr 111, poz. 724)

  4. ↑ Verginelli et al. Mitochondrial DNA from Prehistoric Canids Highlights Relationships Between Dogs and South-East European Wolves. „Molecular Biology and Evolution”. 22 (12), ss. 2541–2551, 2005. doi:10.1093/molbev/msi248 (ang.). 

  5. ↑ University of Vermont: Historia domestyfikacji zwierząt (ang.). [dostęp 21 września 2007].

  6. ↑ Kot w malarstwie od starożytności do współczesności, Starożytny Egipt (pol.). [dostęp 15 września 2007].

  7. ↑ Judy Fitwick: Średniowiecze (pol.). [dostęp 15 września 2007].

  8. ↑ wiadomości24.pl: Kochany i nienawidzony. Kot (pol.). [dostęp 15 września 2007].

  9. ↑ Dog Meat Trade.com: Elly Maynard & Deidre Bourke: Fighting The International Dog Meat Trade (ang.). [dostęp 4 lipca 2010].

  10. ↑ viva.org.pl: Fermy bólu (pol.). [dostęp 15 września 2007].

  11. ↑ Ekologiczna ścieżka edukacji rolniczej, Zwierzęta hodowlane (ang.). [dostęp 19 września 2007].

  12. ↑ Zobacz typy użytkowe w definicji bydła domowego encyklopedii WIEM Wersja on-line

  13. ↑ Nałęcz-Tarwacka T. (red.): Produkcja zwierzęca cz. II Bydło i trzoda chlewna. Warszawa: Hortpress, 2006. ISBN 83-89211-87-4. 

  14. ↑ Nałęcz-Tarwacka T. (red.): Produkcja zwierzęca cz. III Owce, kozy, konie, drób, pszczoły i króliki. Warszawa: Hortpress, 2007. ISBN 83-89211-92-0. 

  15. ↑ 15,0 15,1 Christina Hucklenbroich: Flippers Freunde, Black Beautys Patienten z Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung, 26.August 2007, s. 57, (de).

  16. ↑ Ewelina Zasada, Zooterapia, elans.pl cz.I, cz.II

  17. ↑ Górnośląskie Centrum Delfinoterapii sp. z o.o. w budowie – strona domowa (pol.). [dostęp 15 września 2007].

  18. ↑ Willis C. et al. Olfactory detection of human bladder cancer by dogs: proof of principle study. „BMJ”. 329, s. 712, 2004. doi:10.1136/bmj.329.7468.712 (ang.). 

  19. ↑ McCulloch et al. Diagnostic Accuracy of Canine Scent Detection in Early-and Late-Stage Lung and Breast Cancers. „Integrative Cancer Therapies”. 5 (1), 2006 (ang.). 

  20. ↑ Psy wykrywają węchem raka jajnika. onet.pl, Wiadomości. [dostęp 28 czerwca 2008].

  21. ↑ Polski Związek Niewidomych: Pies przewodnik osoby niewidomej (pol.). [dostęp 18 września 2007].

  22. ↑ Sandia, University of Montana researchers try training bees to find buried landmines (ang.). [dostęp 15 września 2007].

  23. ↑ Roland Piquepaille: Honey Bees Help to Find Land Mines (ang.). [dostęp 18 września 2007].

  24. ↑ Jak ptaki mogą uziemić samolot?. Gazeta.pl, 16 stycznia 2009. [dostęp 4 lipca 2010].

  25. ↑ Ryszarda Socha, Ptaśki, Polityka – nr 40 (2574) z dnia 7 października 2006

  26. ↑ Jelenie i daniele w zagrodzie, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

  27. ↑ Nasza Polska: Ekspansja gigantów (pol.). [dostęp 19 września 2007].

  28. ↑ Zobacz: Pies laboratoryjny Horáka

  29. ↑ 29,0 29,1 Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach (Dz. U. z 2005 r. Nr 33, poz. 289)

  30. ↑ 30,0 30,1 V. Baumans. Use of animals in experimental research: an ethical dilemma. „Gene Therapy”. 11, ss. S64–S66, 2004. doi:10.1038/sj.gt.3302371 (ang.). 

  31. ↑ M. Fikus, J. Nurkowska, Czy eksperymentować na zwierzętach, Wiedza i Życie, 1/1998

  32. ↑ A. Frindt, P. Szeleszczuk, A. Świecki: Gołębie. Oficyna Wydawnicza "Hoża", 2000. ISBN 83-85038-70-1. 

  33. ↑ Danielle-Dore-Hodgkins, Cyrk bez dzikich zwierząt, Klub Gaja

  34. ↑ Animal circuses, animal suffering (en)

  35. ↑ Brian Mann: Illegal Dogfighting Rings Thrive in U.S. Cities (ang.). National Public Radio, 2007. [dostęp 4 lipca 2010].

  36. ↑ World Society for the Protection of Animals, Bear Baiting in Pakistan

  37. ↑ "The Literary Digest History of the World War", volume V, p. 333.

  38. ↑ Use of camels by South African Police – First mention (ang.). [dostęp 18 września 2007].

  39. ↑ Jessica Kim, Lab looks at cloning drug-sniffing dogs, Reuters, 10 czerwca 2007 (en)

  40. ↑ Komenda Wojewódzka Policji w Gorzowie Wielkopolskim: Psy służbowe w policji (pol.). [dostęp 22 września 2007].

  41. ↑ Straż Graniczna: Ośrodek Tresury Psów, Historia (pol.). [dostęp 22 września 2007].

  42. ↑ Department of Homeland Security: Canine Enforcement Program (ang.). [dostęp 22 września 2007].

  43. ↑ Marine Mammal Program (ang.). [dostęp 4 lipca 2010].

  44. ↑ Susan Brown: Stealth sharks to patrol the high seas (ang.). [dostęp 22 września 2007].

  45. ↑ Michel Alberganti La Monte: Rekiny podwodnymi szpiegami (pol.). [dostęp 22 września 2007].

  46. ↑ Bohaterzy: Psy urodzonymi ratownikami, Animal Planet (dostęp 8 września 2007) (en)

  47. ↑ Piotr Polewski: Psy, które ratują ludzi (pol.). [dostęp 18 września 2007].

  48. ↑ Stowarzyszenie Cywilnych Zespołów Ratowniczych z Psami (pol.). [dostęp 18 września 2007].

  49. ↑ Lynda Osborne: Winkie, the First Pigeon to Win the Animal VC (ang.). 2009. [dostęp 4 lipca 2010].

  50. ↑ Arthur Martin: Labrador Sadie gets animal VC for sniffing out Afghan bomb (ang.). MailOnline, 2007. [dostęp 4 lipca 2010].

  51. ↑ The Animals in War Memorial (ang.). [dostęp 18 września 2007].

  52. ↑ Informacje o dokładnej dacie pierwszego lotu są rozbieżne.

  53. ↑ 53,0 53,1 Anthony R. Curtis: Monkeys

    Tagi powiązane z tym hasłem:
    zwierzęta, encyklopedia rolnicza